12 سال بعد از فاجعه، فرصتی برای ارزیابی مجدد

دکتر مهدی زارع؛ استاد زلزله‌شناسی مهندسی، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
زمین‌لرزه 5دی‌ماه 1382 بم فاجعه بزرگی بود. در ساعت 5:26 بامداد جمعه 5دی‌ماه 1382 در بم زلزله‌ای بعد از چند پیش‌لرزه، که شب قبل و ساعتی قبل از لرزه اصلی حس شده بودند، درست در کنار شهر بم و روی گسل بم رخ داد. با وجودی که بعضی از مردم از شب قبل کمابیش به خاطر چند پیش‌لرزه بیدار مانده بودند، اما عملا حدود یک‌سوم از جمعیت شهر بم در این رخداد کشته شدند (حدود 30هزار نفر)  و در همین حدود هم آسیب‌های مختلف فیزیکی و روانی دیدند. بسیاری از دانشجویان که در خوابگاه‌های دانشجویی بم بودند نیز کشته شدند. نه آگاهی قبل از رخداد زمین‌لرزه در ساعت 5:26 بامداد وجود داشت و نه دستورالعمل تخلیه برای مکان‌های جمعی (مانند خوابگاه‌ها). هنگامی که مثلا چند لرزه کوچک رخ می‌دهد و احتمال وقوع زمین‌لرزه‌ای بزرگ وجود داشته باشد، اگر دستورالعملی از قبل برای تخلیه مکان‌های جمعی باشد، می‌توان ریسک فجایعی مانند بم را تا حدی کم کرد، ولی واقعیت آن است که مسئولان محلی هم  با نبود چنین دستورالعمل‌ها  و شرح وظایف و عدم اطلاع از آنچه باید و می‌توانند انجام دهند، عملا کاری نمی‌توانستند و نتوانستند انجام دهند. تنها دستگاه لرزه‌نگاری که در محل وجود داشت دستگاه شتاب‌نگاری بود که به‌صورت خاموشخط (off-line) کار می‌کرد (و همچنان با همان کیفیت کار می‌کند) بنابراین هیچ امکان هشدار پیش‌هنگام هم وجود نداشت و همچنان نیز در چنان شرایطی در دوازدهمین سالروز زلزله بم هنوز امکان هشدار پیش‌هنگام زلزله در ایران وجود ندارد؛ منظورم هشدار پیش‌هنگام است و نه پیش‌بینی زلزله. از سوی دیگر متاسفانه بسیاری از  ساختمان‌های قدیمی فرسوده و ساختمان‌های  نوساز در مقابل زمین‌لرزه بسیار آسیب‌پذیر بودند، بنابراین با آن وضعیت که تا حد زیادی در بسیاری از شهر های دیگر کشور برقرار است فاجعه‌ای مانند زلزله بم رخ داد. در صورتی که زمین‌لرزه‌ای شدید (با بزرگای بیش از 6ریشتر که در زلزله بم بزرگای آن 6.5 بود) با عمق کم  (که در زلزله بم 8.5 کیلومتر بود) در هر شهر یا هر منطقه مسکونی رخ دهد همان فاجعه تکرار می‌شود. متاسفانه آسیب‌پذیری ما  در اینگونه حوادث بالاست، چراکه بهسازی لرزه‌ای در کشور تکمیل نشده، همچنین زیرساخت برای هشدار پیش‌هنگام زلزله  و سوانح طبیعی در کشور نداریم، همان میزان آسیب و حتی بدتر از آن،  قابل انتظار است.

برآوردهای انجام شده حاکی از آن است که زمین‌لرزه ویرانگر شهر بم در بخش‌های مختلف تولیدی و اقتصادی حدود 180میلیون دلار (بیش از 645میلیارد تومان با قیمت برابری ارز در پاییر 1394) خسارت غیرمستقیم به همراه داشته است. این در حالی است که این زلزله با خسارت‌های جدی انسانی و تبعات روانی و اجتماعی فراوانی همراه بود. تعداد زیادی از هموطنان برای کمک به آسیب‌دیدگان این زمین‌لرزه به شهر بم شتافتند و گروه‌های مختلفی برای همیاری با بازماندگان این زمین‌لرزه تا ماه‌ها و حتی سال‌ها ارتباط خود را با این شهر آسیب‌دیده قطع نکردند.
در پایان شهریور1386 خبری مبنی بر پایان بازسازی بم اعلام شد، اما واقعیت این است که ارزیابی‌هایی که در دهمین سالروز زلزله بم در این شهر انجام شد، نشان داد که بازسازی فیزیکی این شهر فقط 80درصد پیشرفت داشته است و مهم‌تر اینکه پیشرفت بازسازی روانی و اجتماعی در این شهر حدود 50 تا 70درصد برآورد شده است.  متاسفانه در روند بازسازی شهرها بعد از وقوع زمین‌لرزه صرفا به بازسازی فیزیکی، یعنی احداث ساختمان‌ها توجه می‌شود و معماری بومی شهرها و مسائل فرهنگی مردم هر منطقه در روند بازسازی شهرها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. بازسازی روانی، اجتماعی و فرهنگی از جمله مسائلی است که در کشور ما اولویت بالایی ندارد. واقعیت تلخ‌تر آن است که بازسازی‌ها در شهرهای متاثر از  زلزله به‌ویژه در بم، بدون توجه به منظر طبیعی و محیط‌زیست شهر و با تخریب باغ‌ها و درختان شهر و آسیب به چهره شهر بم به عنوان یک «باغ شهر» انجام شده است.
زمین‌لرزه بم نمادی از آسیب‌پذیری کشور ما در برابر وقوع زلزله است. هنگامی که کانون زمین‌لرزه در بدترین سناریوی ممکن درست در منطقه شهری واقع می‌شود، مواجه شدن با فاجعه‌ای مانند زلزله بم اجتناب‌ناپذیر است. حالت خوشبینانه وقوع زمین‌لرزه‌ای مانند زلزله بم، در منطقه‌ای خالی از سکنه است. زمین‌لرزه بیست و نهم آذر1389 در محمدآباد ریگان در فاصله حدود 80کیلومتری جنوب‌شرقی بم در منطقه‌ای خالی از سکنه با بزرگای زلزله بم بود و در همان حدود ژرفا اما فقط چهار کشته برجای گذاشت که از چادرنشینان ساکن این منطقه بودند. گرچه این اتفاق از سوی بعضی افراد به ساخت‌وساز مناسب و مقاوم‌سازی نسبت داده شد. این در حالی است که تلفات کم زلزله‌ای مشابه زلزله بم در همان محدوده جغرافیایی صرفا به خالی از سکنه بودن منطقه وقوع زلزله مربوط بود. اینکه مقاوم‌سازی و بازسازی در چه حد و با چه کیفیت و هزینه‌ای در سال‌های بعد از زلزله بم در کشور انجام شده موضوعی است که به ارزیابی مستقل و بی‌طرفانه علمی نیاز دارد. در نخستین سالروز زلزله بم زمین‌لرزه و سونامی بزرگ اندونزی و جنوب اقیانوس هند رخ داد. این حادثه به کشته‌شدن 300هزار نفر منتهی شد و به همین دلیل به عنوان بزرگ‌ترین فاجعه انسانی در نوع خود در 15کشور جنوب‌شرقی آسیا معرفی شد.
مروری بر آمار اعلام شده از سوی سازمان ملل متحد از سوانح طبیعی در 15سال اخیر، نشان می‌دهد از حدود یک‌میلیون کشته و 2.5 تریلیون دلار خسارت‌های اقتصادی سوانح طبیعی از سال 2000میلادی به بعد، 90درصد تلفات انسانی و 60 درصد خسارت‌های مالی به کشورهای در حال توسعه مانند کشور ما مربوط بوده است. زمین‌لرزه بم پرتلفات‌ترین زلزله قرن اخیر در کشور ما بوده است و تکرار فاجعه‌ای مشابه در مناطق پرجمعیت و لرزه‌خیز کشور ممکن است، بنابراین باید هر لحظه برای اتفاقی مشابه زمین‌لرزه‌ای که شهر بم 12سال پیش تجربه کرد، آماده باشیم.
امکان وقوع چنین زمین‌لرزه‌ای ممکن است در تمام شهر هایی که در کنار گسل‌های فعال ایران هستند رخ دهد. اما مسئله این است که شهرهای پرجمعیت‌تر ما مانند تهران، مشهد، کرج و تبریز که در کنار گسل‌های فعال واقع شدند آسیب‌پذیری بیشتری دارند و باید به آنها توجه ملی شود، چراکه با فرض خطر و اندازه یکسان زمین‌لرزه قابل انتظار، هرچه جمعیت بیشتر در آن شهر ساکن باشند، ریسک زمین‌لرزه در آنها بالاتر است.